සීගිරිය
සීගිරිය යන්නෙහි අර්ථය සිංහ පර්වතය යන්න ය. මීට මුල් වූයේ පර්වත බලකොටුවේ පිවිසුම් දොරටුව සිංහයෙකුගේ ස්වරූපයෙන් ඉදිකොට තිබීම ය. එම රූපයේ නටබුන් තවමත් මාළිගාවට නගින පඩිපෙළ පාදමේ දෙපැත්තේ ඇති යෝධ සිංහ පාදයන්ගෙන් පෙනේ. එය සැබවින් ම මාළිගාවක් වූයේ දශක එකහමාරක පමණ කාලයක සීගිරිය ශ්‍රී ලංකාවේ දේශපාලන කේන්ද්‍රය ලෙස භාවිත වූ බැවිනි. දකුණු හා අග්නිදිග ආසියාවේ ඇති පළමු සහස්‍රයට අයත් සැලසුම් වූ නගර අතුරෙන් හොඳින් ම සංරක්ණෂය වී ඇති ස්ථානය සමහරවිට සීගිරිය විය හැකි ය. සීගිරිය ආසියාවේ නගර නිර්මාණයෙහි සුවිශේෂ ස්ථානයක් ගන්නේ එහි චිත්තාකර්ෂණීය වටපිටාව, නිර්මාණාත්මක සැලැස්ම, සංරක්ෂිත තත්ත්වය ආදිය ඇතුළත් හේතු ගණනාවක් නිසා ය. සීගිරියේ නාගරික ස්වරූපය කේන්ද්‍රීය වටපිටා ගණනාවක් එක්කොට තැනුණක් වන අතර සමස්ත වශයෙන් පිටත දිය අගල (මෙය තවම සම්පූර්ණයෙන් හෙළිදරව් කරගෙන නැත) විසින් කොටු වූ විශාල ආයතාශ්‍රයක් ලෙස සැලසුම් විය. මෙම භූ දර්ශනය සැලසුම් වූයේ උත්තුංග වූ සීගිරි පර්වතය මැදි කරගෙන ය. ජ්‍යාමිතික වශයෙන් ආයතාශ්‍රාකාර වූ නගර සැලැස්ම දිගින් නැගෙනහිර සිට බටහිරට කි.මී. 3ක් පමණ ද පළලින් උතුරේ සිට දකුණට කි.මී. 1ක් පමණ ද වේ.
සීගිරියට එන බොහෝ දෙනා විශ්වාස කරන්නේ එහි ඇත්තේ කාශ්‍යප අවධියට (එනම් ව්‍ය. ව. 5 වන සියවසට) අයත් ඉදිකිරීම් පමණක් කියා ය. එහෙත් පුරාවිද්‍යාත්මක සාධක මගින් ඔප්පු වන්නේ සීගිරියට කාශ්‍යප අවධියට පෙර හා එම අවධියට පසු යුග කිහිපයක් ඇති බවය.
සිගිරිය පළමුවන කාශ්‍යප රජු විසින් කි‍්‍ර.ව. 5 වන සියවසේදී ඉදිකරන ලද නිර්මාණයකි. 1982 දී ලෝක උරුමයක් ලෙස ප‍්‍රකාශයට පත්කර ඇති සීගිරිය, ක්‍රි.ව. 5 වන සියවසේ ලංකාවේ පැවති නගර නිර්මාණ ශිල්පය, කලාව, ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පය ඉදිකිරීම් තාක්ෂණය, භූමි දර්ශිත උද්‍යාන කලාව සහ ජල කළමනාකරණයේ එක්තැන්වීම මැනවින් නිරූපණය කරන ස්ථානයක් ලෙස හදුන්වාදිය හැකිය.
පුරාවිද්‍යාඥයින් විසින් මුල්කාලීනව සීගිරිය බලකොටුවක් ලෙසත් පසුව නගරයක් ලෙසත් හඳුනාගෙන තිබේ. මෙතෙක් සිදුකර ඇති පුරාවිද්‍යා පර්යේෂණ වලට අනුව පුරාවිද්‍යාඥයින් විසින් සීගිරියේ ඓතිහාසික අවධි 08 ක් හදුනා ගෙන තිබේ. එනම්,
- ආදි ආරාමික අවදිය - ක්‍රි.පු. 3/2 වන සියවස්හි සිට ක්‍රි.ව. 1 සියවස දක්වා, සීගිරි පර්වතය පාමුල වු කටාරම් සහිත ගුහා සහ ඒවා සඟ සතු කොට පිදු බව දැක්වෙන බ්‍රාහ්මී ශිලා ලිපි මේ යුගයට අයත්ය.
- අවධිය පුර්ව කාශ්‍යප යුගය - ක්‍රි.ව. 1 සියවස සිට 5 වන සියවස දක්වා මේ වකවානුවේ ඉතිහාසය අවිනිශ්චිතය.
- අවධිය - කාශ්‍යප යුගය - ක්‍රි.ව. 477-495
- අවධිය - පශ්චාත් කාශ්‍යප යුගය - ක්‍රි.ව. 6-7 සියවස් දක්වා වු පසු ආරාමික යුගය
- පශ්චාත් කාශ්‍යප යුගය
- අවධිය - අත්හැරීම් යුගය - ක්‍රි.ව. 13-17 සියවස් දක්වා
- අවධිය නුවර යුගය - 17-19 සියවස
- අවධිය - නූතන පුනරුදය - 1830 ගණන්වල සිට 70 දශකය දක්වා
සංකීර්ණ කොටස් කිහිපයකි
- සීගිරි පර්වතය හා ඒ මත ඇති මාළිගාව
- ඇතුළු නුවර හා මාලක
- ජල උද්‍යානය, උයන්, දිය අඟල් හා පවුරු වලින් සමන්විත බටහිර භූමි භාගය
- දිය අගල හා පවුර සහිත නැගෙනහිර භූමි භාගය
ඉහත කී අලංකාර ඉදිකිරීම් වලට අමතරව සිීගිරිය දෙස් විදෙස් සංචාරකයින්ගේ ආකර්ශනීය පුරාවිද්‍යාත්මක ස්ථානයක් බවට පත්වී ඇත්තේ එහි ඇති ලෝක ප්‍රකට බිතු සිතුවම් හා කැටපත් පවුර මත ලියා ඇති සිය ගණනක් වු කුරුටු ගී නිසාය.
දඹුළු ලෙන් විහාරය
ශ්‍රිංකාවේ සංස්කෘතික ත්‍රිකෝණයට අයත් උරුම ස්ථානයක් ලෙස දඹුල්ල හඳුනාගත හැකිය. ස්වභාවිකව පිහිටි ගල් ලෙන් 5 කින් සමන්විත ගුහා සංකීර්ණයක වූ බිතුසිතුවම් හා ප්‍රතිමා මෙහි වූ විශේෂිත පුරාවිද්‍යාත්මක උරුමය ලෙස හදුන්වාදිය හැකිය. ක්‍රි.පූ. 3 වන සියවසට අයත් පූර්ව බ්‍රාහ්මීය සෙල්ලිපිවල සිට ක්‍රි.ව. 18 වන සියවසට අයත් බිතුසිතුවම්, මෙම ස්ථානයේ දීර්ඝ කාලයක් තුළ සිදු වූ මානව ක්‍රියාකාරකම් පිළිබඳ සාක‍ෂි සපයයි. 1991 වර්ෂයේ දී යුනෙස්කෝ සංවිධානය විසින් මෙය ලෝක උරුමයක් බවට නම් කරන ලදී. 1982 වර්ෂයේ සිට 1998 දක්වා බිතුසිතුවම් සංරක්ෂණ කටයුතු මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදලේ දඹුල්ල ව්‍යාපෘතිය මගින් ක්‍රියාත්මක කරන ලදී.
විශේෂයෙන් ශ්‍රී ලංකාවේ බිතුසිතුවම් පිළිබද පර්යේෂණ මධ්‍යස්ථානය හා බිතුසිතුවම් සංරක්ෂණ මූලස්ථානය වශයෙන් ක්‍රියාත්මකවන දඹුල්ල ව්‍යාපෘතිය මගින් ශ්‍රී ලංකාවේ එකම බිතුසිතුවම් පිළිබඳ කෞතුකාගාරය පවත්වාගෙන යනු ලබයි.
මාතලේ අලු ලෙන
මධ්‍යමපළාතේ මාතලේ දිස්ත්‍රික්කයේ ගම්පහසිය පත්තුවේ පිහිටි මාතලේ අලුවිහාරය ආගමික, සංස්කෘතික, ඓතිහාසික හා පුරාවිද්‍යාත්මකවශයෙන් අතිශයින්ම වැදගත් ස්ථානයකි. ක්‍රි:පූ 1 වෙනි සියවසෙහි වළගම්බා රාජ්‍ය සමයේ ත්‍රිපිටක බුද්ධ ධර්මය තල්පත්වල ග්‍රන්ථාරූඩ කිරීමත් සමග මුළුමහත් බෞද්ධ ලෝකයේ මුදුන් මල්කඩ බවට අලුවිහාරය පත්විය.දීපවංශය, මහාවංශය, අස්ගිරි තල්පත, නිකාය සංග්‍රහය, පුජාවලිය වැනි ඓතිහාසික ග්‍රන්ථ ඇසුරෙන්, බ්‍රහාමි ශිලාලිපි ඇතුළු පෞරාණික නටබුන් තුලින් හා ශ්‍රී ලංකාව යටත් විජිතයක්ව පැවති යුගයේදී කල පර්යේෂණ වලදී අලුවිහාරයේ පුරා විද්‍යාත්මක අගය සොයාගනු ලැබිය. අලුවිහාරය යනු මෙම විහාරස්ථානයේ නමය. ඉතිහාසයේ මුල් යුගවල සිටම ආලෝකලෙන නමින් මෙම විහාරස්ථානය හැදින්විය. ආලෝකලෙන පසුව අළුලෙන, අලුවිහාරය බවට පත්විය.
ඉබ්බන්කටුව සුසාන භුමි
ඉබ්බන්කටුව පිහිටා ඇත්තේ මාතලේ දිස්ත්‍රික්කයේ කුරුණෑගල ත්‍රිකුණාමලය පාරේ දඹුල්ලට සමීපව ය. එය ශ්‍රී ලංකාවෙන් සොයා ගැනුණු හොඳින් සංරක්ෂිත පූර්ව-ඓතිහාසික සුසාන භූමිය කි. හෙක්ටයාර් 13ක භූමිය වසා පැතිරී පවතින ඉබ්බන්කටුව සුසාන භූමිය මෙගලිතික සම්ප්‍රදායට අයත් ගල් කුටීර ස්වරූපයේ සොහොන් ගණනාවකින් සමන්විත ය.
බ්බන්කටුව සුසාන භූමියෙහි පළමු පුරාවිද්‍යා ගවේෂණය 1970 දී කරන ලද්දේ එවකට පුරාවිද්‍යා කොමසාරිස් ව සිටි ආචාර්ය රාජා ද සිල්වා විසිනි. ඉන් පසුව 1988 දී හා 1990 දී මෙහි පුරාවිද්‍යාත්මක ගවේෂණ සිදු කළ මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදල, පුරාවිද්‍යා පශ්චාත් උපාධි ආයතනය සහ ජර්මනියේ කාවා (The Kommission fur Algemeine und Vergleichende Archaeologie) යන ආයතනවල දෙස් විදෙස් ගවේෂකයන් විසින් සොහොන් කොත් 21ක් සොයා ගැනුණි. මෙතැනින් ලැබුණු අඟුරු රේඩියෝ කාබන් පරීක්ෂණයට භාජනය කරන ලදුව එය ක්‍රි.පූ. 6 වන සියවසට අයත් බැව් නිගමනය විය.
යළිත් මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදල විසින් 2015 වර්ෂයේ දී ඉබ්බන්කටුව සුසාන භූමියේ ගවේෂණයක් කරන ලදි. මෙහි දී කලින් සොයා ගෙන තිබුණු සොහොන් 21ට නුදුරින් මීටර් 10«10 ප්‍රමාණයේ පෙදෙසක කැණීම් සිදු විය. මෙහි පස් ඉවත් කිරීමේ දී තවත් සොහොන් 47ක් සොයා ගත හැකි විය. මෙයින් 26ක් මළවුන්ගේ භෂ්මාවශේෂ තැන්පත් කළ ශිලා කුටීර සොහොන් විය.
මෙම සොහොන්කොත් නිමවා තිබුණේ සරල ගල් පුවරු භාවිතයෙනි. සොහොන් කොත් සමහරක් ගල් පියන්වලින් වසා තිබුණු අතර ඒවා තුළ විවිධ ප්‍රමාණයේ මැටි භාජන විය. එම භාජනවල මළවුන්ගේ අ`ඵ තැන්පත් ව තිබුණි. විවිධ ස්වරූප ගත් මේ මැටි භාජන කාලරක්ත මැටිබදුන් විශේෂය හා රතු මැටිබදුන් විශේෂයට අයත් වේ. මීට අමතර ව තඹ හෝ යකඩ ලෝහයෙන් නිර්මිත ආම්පන්න සහ විවිධාකාර අමුද්‍රව්‍යවලින් සෑදුණු පබළු වර්ග කීපයක් ද එම භාජනවලින් හමු විය.
කැණීමෙන් සොයාගැනුණු
සොහොන්ගත කිරීම් හතළිස් හතෙන් විසි එකක් මළවුන්ගේ අළු තැන්පත් වූ මැටි භාජන වූයේ ය. මේවා බරණි සුසාන ලෙස හැඳින්වේ. ඉබ්බන්කටුව සුසානය ශ්‍රී ලංකාවෙන් හමු වූ මූල-ඓතිහාසික සුසාන භූමි අතුරෙන් විශාලතම භූමිය වේ. මෙම භූමිය මීටර් 700 - මීටර් 400 ප්‍රමාණයක පැතිරී තිබුණි. මෙම සුසාන භූමියට නුදුරින් සොයා ගැනුණු පොල්වත්ත නම් ජනාවාස භූමිය හා සමග සලකා බලනවිට මෙය මුල්කාලීන යකඩ යුගයට අයත් වූ ශ්‍රී ලංකාවෙන් සොයා ගැනුණු මානව ජනාවාසය හා ඊට අනුබද්ධ සුසාන භූමිය වන්නේ ය.
මැක්ඩොවල් බල කොටුව
බටහිර අධිරාජ්‍යවාදීන් විසින් ශ්‍රිලංකාව යටත් කරගත් සමයේ ඔහුන්ගේ ආරක්ෂාව වෙනුවෙන් බල කොටු රැසක් ගොඩනගා තිබේ. අදටත් එම බලකොටුවල නටඹුන් ලංකාවේ විවිධ ප්‍රදේශවල දක්නට ලැබේ. බටහිර ආක්‍රමණිකයන් විසින් මෙරට ඉදිකළ බල කොටු අතර මාතලේ මැක්ඩොවල් බල කොටුවද විශේෂය. කන්ද උඩරට යටත් කරගැනීමට පෙරම මෙම මැක්කොඩල් බල කොටුව ඉදිකොට තිබේ. උඩරට රාජසිංහ රජුට සමහර සිංහල ප්‍රභු ජනකොටස්වල තිබු විරෝධය උපයෝගිකරගනිමින් මෙම බල කොටුව මුරපලක් වශයෙන් ගොඩනගා තිබේ. විශේෂයෙන් රජුගෙන් පලිගැනීමේ අදිටනින් සිංහල ප්‍රභූන් ඉඩකඩම් ලබාදී මෙම බලකොටුව ඉදිකිරීමට අනුග්‍රහය දක්වා තිබේ. 1803 දී පෙඩ්ඩ්‍රික් මැක්ඩොවල් සෙනෙවියා විසින් මෙම බල කොටුව ඉදි කොට තිබේ. එබැවින් මෙම බල කොටුව මැක්ඩොවල් බල කොටුව ලෙස ප්‍රචලිත වී තිබේ.
අක්කර 16ක භූමිභාගයක් පුරා විසිරී ඇති මෙම බල කොටුව වටා අඩි 5ක් පමණ උසකින් යුත් මුළු භුමි ප්‍රමාණයම ආවරණය වන පරිදි ආරක්ෂිත බැම්මක් ඉදි කොට තිබේ. එහි කොටස් අදටත් ශේෂව පවති. 1818 ඇති වු ඌව වෙල්ලස්ස කැරැල්ලත්, 1813 කොස්වත්තේ කැරැල්ල හා 1848 ඇති වු මාතලේ කැරැල්ලත් මර්දනය කිරීම සදහා සුදු අධිරාජ්‍යවාදීන් මෙම මැක්ඩොවල් බල කොටුව උපයෝගීකර ගෙන තිබේ.
ක්‍රමයෙන් විනාශයට පත්වෙමින් පවතින මෙම බලකොටුව අදවන විට මාතලේ නගර සභාවේ සුසාන භූමියක් බවත් පත්වී තිබේ. 1848 ඉංග්‍රීසීන්ට එරෙහිව කැරැල්ල මෙහෙය වු කුඩාපොළ හිමියන්, වීර පුරන් අප්පු ඇතුළු කිහිප දෙනෙකුගේ සිරුරු මෙහි තැන්පත් කොට ඇති බවට විශ්වාස කෙරේ. ඒ පිළිබදව සැක සිතිය හැකි රහස්‍ය අංක යෙදු සොහොන් කොත් කීපයක් මෙම බිමේ දක්නට ලැබේ. මිය ගිය වූවන්ගේ නම් සදහන් වු ඉපැරණි සොහොන් කොත් රැසක් මෙම බලකොටුවේ පවති.
කවටයාමුණ විහාරය
මාතලේ සිට දඹුල්ල දක්වා ප්‍රධාන මාර්ගයේ ගමන් කොට පළාත්පත්වල පසුකොට ගලේවෙල මාර්ගයට හැරී ඉදිරියට ගමන් කරන විට කවටයාමුණ විහාරස්ථානය හමුවෙනවා. මාතලේ නගරයේ සිට කි.මී. 9ක් දුරින් පිහිටා ඇති කවටයාමුණ විහාරස්ථානය සංචාරකයන්ගේ සිත් තවත් සුවිශේෂි ස්ථානයක්. ගජබා රජු විසින් ඉන්දියාවෙන් රැගෙන ආ සොළීන්ගෙන් පිරිසක් මාතලේ මෙම ප්‍රදේශයේ පදිංචි කොට ඇති බවත් ඒ පිරිස අතර සිටි කවටයා නම් ශක්ති සම්පන්නවු පුද්ගලයෙක්ද විය. ඔහු විසින් මෙම ප්‍රදේශයේ අස්වද්දවා ජලය ලබාගැනීම සදහා ශක්තිමත් අමුණක් සාදවා ඇත. එබැවින් මෙම ප්‍රදේශයට කවටයාමුණ නමින් ප්‍රසිද්ධ වු බව ජනප්‍රවාදයේ පවති.
මෙම විහාරස්ථානයේ නිර්මාණය කොට ඇති අපායේ අනුරුව සංචාරකයන්ගේ වඩා සිත් ගත් ස්ථානයක් බවට පත්ව ඇත. විශේෂයෙන් පාසැල් සිසුන් විශාල වශයෙන් මෙම අපායේ අනුරුව නැරඹීම සදහා උනන්දුවක් දක්වයි.
මෙහි සර්වඥ ධාතු මන්දිරය හා නීලමහ, නන්දිමිත්‍ර යෝධයන්ගේ දැවැන්ත පිළිරු මෙන්ම පැරණි පුස්කොල පොත්, ගෘහ භාණ්ඩ ආදිය විහාරස්ථානයේ ප්‍රදර්ශනය කොට තිබේ.
මාතලේ මුත්තුමාරි අම්මාන් හින්දු දේවස්ථානය
මාතලේ මුත්තුමාරි අම්මාන් හින්දු කෝවිල දෙස් විදෙස් හින්දු බැතිමතුන්ගේ ගෞරවාදරයට පත්වු ආගමික සිද්ධස්ථානයකි. මාතලේ නගරයේ මන්දණ්ඩාවෙල නුගගහමුල බස්නැවතුම අසල මෙම දේවස්ථානය පිහිටා තිබේ. වලගම්බා රජු දවස මෙරට ආක්‍රමණය කිරීමට පැමිණි පාණ්ඩ්‍යයන් හින්දු බැතිමතුන් වු බැවින් ඔවුන්ගේ අවශ්‍යතා සදහා මෙම කෝවිල ඉදිවු බවට ජනප්‍රවාදයේ පැවැතියත් ඒ සම්බන්ධයෙන් ලිඛිත සාක්ෂි හමුනොවේ. ගජබා රජු සමයේ මෙරටට පැමිණි සංක්‍රමනිකයන්ගේ අවශ්‍යතා මත ඉදි බවට ජනප්‍රවාදයක් පවති. කෙසේ වෙතත් අතීතයේ සිට ඉන්දීය ජන කොටස් මෙරට ආක්‍රමණය කිරීමේ හෝ වෙනත් කටයුතු සදහා මෙරටට සංක්‍රමණය වුවන් පත්තිනි දේවිය හා ශිව දෙවියන් වන්දනාමාන කළ බැවින් මෙම දේවස්ථානය ආරම්භ වු බවට අනුමාන කළ හැකිය.
මුත්තුමාරි අම්මන් හෙවත් පත්තිනි දේවිය පතිවෘතා ධර්මය ඇදහු දේවතාවියක් බව ප්‍රසිද්ධය. ජනප්‍රවාදයට අනුව ආයිමන්තනී නම් තාපසයාගේ දේවිය වු රේණුකා නැමැත්තිය පසු කලෙක පත්තිනි දේවිය ලෙසට වන්දනා මානවලට පාත්‍ර ඇත. පතිභක්තියෙන් යුතු රේණුකා දේවිය ආයිමන්තනි තවුසාගේ චිතකයට පැන දිවි පිදීමට සුදානම් වු අවස්ථාවේ හිරු දෙවියන් සිසිල් වර්ෂාවක් වස්සවා ඇතත් ඇය පිලිස්සීම් තුවාල ලබා ඇත. කොහොඹ කොලවලින් එම තුවාල සුවකිරීමටත්, සුදු හාල් පිටි , හකුරු ගිතෙල්, තැඹිලි හා කිරි යන ආහාර ලබාදීමටත් අවශ්‍ය ඇදුම් ලබාදීමටත් ජනතාව කටයුතු කොට ඇත. ඒ හේතුවෙන් රේණුකා දේවියට තුවාල සුවකරගැනීමටත්, දුක තුනී කරගැනීමටත් හැකිවී ඇත. ඉන් අනතුරුව ශිව දෙවියන් ඇය ඉදිරියේ පෙනී සිට මින් පසු මිනිසුන්ගේ දුක් දුරු කිරීමට ඉදිරිපත් වන ලෙසත් , පිළිස්සීමෙන් හටගන්නා තුවාල (දිය බිබිලි) මෙන් වේදනා ගෙන දෙන අසනීපයක් මිනිසුන්ට වැළදෙන බවත් එය දෙවියන්ගේ අසනීපයක් බැවින් එයින් ඇතිවන වේදනාව දුරු කිරීමට කොහොඹ කොළ ඖෂධයක් වන බවත් ගිතෙල්, සුදු හාල්පිටි, හකුරු , තැඹිලි හා කිරි (රේණුකා හට මිනිසුන් විසින් ලබාදුන් දේම) එම අසනීපයේදී සුදුසු වන බවති ඉන් හැමෝටම සුව සෙත ලබාදිය හැකි බවත් දැනුම් දී අතුරුදන්ව ඇත. එසැනින් රේණුකා දේවියගේ සිරුරේ තිබු පිළිස්සුම් ලප කැළල් මහානුභාවසම්බන්න බලයෙන් මුතු කැට බවට පත්ව ඇති අතර එතැන් සිට ඇය මුත්තුමාරි අම්මන් යන නාමය යෙදුන බවට ජනප්‍රවාදයේ පවති.
තවද පතිභක්තියෙන් අනුන අයෙකු බැවින් පත්තිනි දේවිය සම්බන්ධ කතා පුවතක්ද මෙම ස්ථානය සම්බන්ධ දේවතාවිය වටා ගෙති ඇත. කන්නගි නම් වු පත්තිනි දේවිය පතිභක්තියෙන් යුතුව ජීවත් වුවද කෝවලන් නම් වු ඇගේ සැමියා මාධවි නමැති නලඟන සමඟ රහස් සම්බන්ධතාවයක් පවත්වා සියළු ධනය විනාශකරගත් පසු යලි කන්නගී වෙත පැමිණි විට පාබැඳි රන් සළඹ පරිත්‍යාග කර ඇත. මේ දවස්වල රජු සතුවු රන් සළඹක් සොරකම්කර තිබු බැවින් එය සෝරාගත් අයෙකු ලෙස කෝවලන් රාජ උදහසට ලක්ව මරණයට පත්කර ඇත. ඉන්පසු කන්නගී රජු හමුවීමට ගොස් තම සැමිය නිදොස් බව දන්වා ඇතත් ඒ බව පිළීගැනීම රජු ප්‍රතික්ෂේප කළ බැවින් ඈ සතුව තිබු අනෙක් රන් සළඹ ඒ වේලාවෙම බිම ගසා ඇත. එයින් හටගත් ගින්නෙන් මධුරාපුරයම ගිණිගෙන විනාශව ගිය අතර අකුසල් නොකර සිටි පිරිස් පමණක් ඉතිරිවී අනෙක් සියළු දෙනා විනාශ වී ගොස් ඇත. කෝවලන්ද ඇගේ පතිවෘතතා බලයෙන් නැවත සිහිලබා ජීවිතය ලබා ඇත. මේ හේතුවෙන් කන්නගී මිය ගිය පසු පත්තිණි මෑණියන් ලෙස සැමගේ පුජනීයත්වයට පත්වු බව ජනප්‍රවාදයේ පවති
කුඩාවට ආරම්භ වී ඇති දේවාලය අදවන විට ඉතා දියුණු තත්වයට පත්ව තිබේ. මෙම දේවස්ථානයේ වාර්ෂිවක පැවැත්වෙන තේරු උත්සවය සදහා ඉන්දියාවේ සිටද බැතිමතුන් පැමිණේ. දකුණු ඉන්දියාවෙන් ගෙන්වනලද ශිල්පීන් විසින් මෙම දේවස්ථානය නිර්මාණය කොට ඇති බැවින් දකුණු ඉන්දියානු ගෘහ නිර්මාණ කලාව මනාව විද්‍යමාන වේ.
පුදපුජා
මෙම දේවස්ථානයේ මාසිකව විශේෂ පුද පුජා රැසක් පැවත්වේ. එහෙත් මාර්තු මාසයේ පවත්වනු ලබන තේරු උත්සවය විශේෂත්වයක් උසුලයි. 1955 වසරේ සිට ආරම්භ කර ඇති එම උත්සවය මුල්වරට සංවිධානය කොට ඇත්තේ බිලි පුජා උත්සවයක් ලෙසයි. එම ක්‍රමය ප්‍රතික්ෂේපව ගොස් තේරු කරත්ත සහිතව පෙරහර වීදී සංචාරය කරයි.
මාසිකව මුත්තුමාරි අම්මාන් දේවස්ථානයේ සිදුකරන පුද පුජා
ජනවාරි - තෛපොංගල උත්සවය, වර්ෂාභිෂේගම් උත්සවය
පෙබරවාරි - තේරු උත්සවය හා මහ ශිවරාත්‍රී උත්සවය
මාර්තු - තේරු උත්සවය , පංගුනි උත්තරම් උත්සවය
අප්‍රේල් - හින්දු අලුත් අවුරුදු උත්සවය
මැයි - වෛගාසි විසාගම් උත්සවය
ජුනි - මානිකඩ වාසගර් උත්සවය, ආනිඋත්තරම් නඩේශන් අභිශේගම උත්සවය
ජුලි - වේල් උත්සවය
අගොස්තු - ශ්‍රී මුත්තු මිනාඩි සමේද උත්සවය
සැප්තැම්බර් - නවරාත්‍රී උත්සවය - සතිශ්වර මහයාගම් උත්සවh
ඔක්තෝබර් - දීපවාලි උත්සවය
නොවැම්බර් - සෝමචාර උත්සවය
දෙසැම්බර් - ආරුත්තිරා දර්ශන උත්සවය
නාලන්ද ගෙඩිගේ
මාතලේ සිට දඹුල්ල මාර්ගයේ බෝවතැන්න ජලාශය ආසන්නයේ පිහිටා ඇත. ශිලාමය නිර්මාණයක් වෙන නාලන්ද ගෙඩිගෙය සම්පූර්ණයෙන්ම කළු ගල් භාවිත කොට නිමවා නිමවී ඇති අතර ඉන්දියාවේ ක්‍රි.පූ.6 වන සියවසේ සිට 9 වන සියවස දක්වා පැවති පල්ලව අධිරාජ්‍යය සමයේ තිබුණු පල්ලව ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පයේ දියුණුතම අවදිය ලෙස සැලකෙන නරසිංහවර්මන් හෙවත් මාමල්ල ශෛලිය ගෙඩිගේ නිර්මාණයට යොදා ගෙන තිබේ.
පාලර් නදී මුවදොර පිහිටි මහාබලිපුරම්හි කඳුගැටයක තිබෙන මාමල්ල ශෛලියේ නිර්මාණවල සම්පූර්ණ කළු ගලින් නිමවා තිබීමත් වහලය ශිඛරයක් ආකාරයෙන් සකස් කොට තිබීමත් විශේෂ ලක්ෂණයි. එමෙන්ම විවිධ දෙවි දේවතාවුන්ගේ මෙන්ම සැරසිලිවලින් ගලින් කළ වහල ශිඛරය හැඩගැන්වීම පල්ලව ගෘහ නිර්මාණයේ අනන්‍යතාවයන්ය. පල්ලව ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පයේ හින්දු කෝවිලක ස්වරූපයෙන්ම නාලන්ද ගෙඩිගේ නිර්මාණය කර ඇති අතරම ඉදිකිරීම් කටයුතුවලදී ථේරවාද මෙන්ම මහායාන ඇදහිලිත් ඒ වගේම පෙර දැක්වූ පරිදි හින්දු ඇදහිලිත් මිශ්‍ර කර තිබේ. එලෙස පල්ලව ශෛලිය යටතේ ඉදිකළ වර්තමානය වනවිට ලංකාවේ ඉතිරිව තිබෙන එකම බුද්ධ ප්‍රතිමා මන්දිරය වන්නේ නාලන්ද ගෙඩිගෙයයි. මේ නිර්මාණයේ කාල නිර්ණය සඳහා සාධක කීපයක් උපයෝගී කොටගෙන ඇති අතර ඒවා මෙලෙස දැක්විය හැකියි. ශ්‍රී ලංකාවේ නිර්මාණයන්ට පල්ලව ආභාෂය ලැබෙන්නේ ක්‍රි.ව 691 න් පසුවයි. ඒ ඒ වන විට ලංකාව පාලනය කළ හත්ථදාඨ රජු පරදා ලාංකික කුමරෙක් වුණු මානවම්ම කුමරුට රාජ්‍යය ලබාදීමට II නරසිංහවර්මන් රජු දායක වීමත් සමඟයි.
බඹරකිරි ඇල්ල
මාතලේ සිට රත්තොට පසුකරමින් රිවස්ටන් බලා යන ගමනේදී මෙම සුන්දර බඹරකිරිඇල්ල අපට හමුවේ. රත්තොට නගරය පසුකරමින් රිවස්ටන් මාර්ගයේ ඉදිරියට ගමන්කරන විට බඹරකිරි ඇල්ල නාම පුවරුව දැකගත හැකිය. නාම පුවරුව දිස්වන ස්ථානයේ සිට මීටර් 100ක් පමණ වෙලන්ගහඔය ගම්මානය පිවිසෙන මාර්ගය දිගේ ගමන් කල විට මෙම සුන්දර බඹරකිරි ඇල්ල දර්ශනය වේ. දුම්බර මිටියාවතෙන් අඹන්ග‍ඟ පෝෂණය කරමින් ගලා බසින වෙලන්ගහ ඔය හෙවත් කුඩා ඔය ජල දහරාවෙන් මෙම ඇල්ල නිර්මාණය වී තිබේ. ස්ථර කීපයකින් ගලා හැලීමත් ඇල්ලට ඉහළින් වෙලන්ගහඔය ගමට පිවිසිමට ඉදිකර ඇති වැල් පාලම හෙවත් සංගිලි පාලමත් බඹර කිරි ඇල්ලේ සුන්දරත්වය තව තවත් වැඩි කරයි. දිනපතා වෙලන්ගහඔය ගමට ගමන් කරන ගම්වැසියන්ට සංගිලි පාලම සාමාන්‍ය දෙයක් වුවත් සංචාරකයන්ට අපුරු ආශ්වාදයක් එක් කරයි. මෙම දිය ඇල්ල නැරඹීමට පැමිණෙන දෙස් විදෙස් සංචාරකයන් අඩුවක් නැත. එසේම විවාහ අපේක්ෂිත තරුණ යුවලයන් විවාහයට පෙර ඡායාරූප ගැනීමටත් තෝරාගන්නා සුන්දර ස්ථානයකි බඹරකිරි ඇල්ල. ඇල්ලේ සුන්දරත්වය පරිස්සමින් විඳගැනීම සංචාරකයන්ගේ වගකීමක්. එම වගකීම පැහැර හැර ජීවිතයෙන් වන්දි ගෙවු පිරිසද එමටය. රිවස්ටන්, පිටවල පතන, පුංචි ලෝකාන්තය, කළුගඟ හා මොරගහකන්ද ජලාශයන් මෙන්ම සුන්දර සේර ඇල්ල නැරඹිමට යන ගමනේ නැවතිය යුතුම තැනකි බඹරකිරි ඇල්ල.
කළුදිය පොකුණ
දඹුල්ල ප්‍රා‍‍දේශීය ලේකම් කොට්ඨාසයේ සීගිරියට කි.මී. 8ක් පමණ දුරින් පිහිටි කුඹුක්කඳන්වල ආසන්නයේ මෙම ස්ථානය පිහිටා ඇත. වනගත ප්‍රදේශයක පිහිටා ඇති මෙම ස්ථානයේ ඇති 9 වන සියවසට අයත් සෙල්ලිපියක් මගින් මෙම විහාරය දක්ඛින ගිරි විහාරය ලෙස හඳුන්වනු ලබයි. මහා වංසයට අනුව මෙම විහාරය සද්ධාතිස්ස රජු (137 - 119) ඉදිකර ඇත. අග්ගබෝධි (578 - 612) මෙය වැඩිදියුණු කර ඇති අතර උපෝසතාඝරයක් ඉදිකර ඇත. මෙහි සෙල්ලිපි ගණනාවක් හා ලෙන්ලිපි සහිත කටාරම් කොටන ලද ලෙන් කිහිපයක්ද දාගැබක්, ගල්කණු හා සංඝාවාසයක් ද විහාරයක නටඹුන් ගණනාවක් ද දැකිය හැකි අතර මදක් දුරින් කළු දිය ඇති පොකුණක් ඇති අතර මෙම විහාරය එම නමින් හඳුන්වනු ලබයි
සේර ඇල්ල
දුම්බර කදු පෙතේ සැගවුණ සිය ගණනක් සුන්දර ස්ථාන අතර සේර ඇල්ලට සුවිශේෂත්වයක් හිමිවේ. මාතලේ සිට රත්තොට හරහා රිවර්ස්ටන් කන්ද හා පිටවල පතන පසුකොට ඉදිරියටම ගිය විට සේර ඇල්ලට යන හන්දිය හමුවෙනවා. එම හන්දියෙන් වමට තුරු ගොමු අතරින් වැටි තිබෙන මාර්ගය කෙලින්ම ගමන් කරන්නේ පොත්තටවෙල ගම්මානයටය. මේ මාර්ගයේ කී.මි. හය හතක් ගමන් කරන විට සේර ඇල්ල නාම පුවරුවක් හමුවෙනවා. එම ස්ථානයේ සිට ප්‍රධාන මාර්ගයෙන් මීටර් 500ක් විතර පහළට ගමන් කළ විට මේ සුන්දර සේර ඇල්ල දැක ගන්න පුළුවන්. මාතලේ නගරයේ ඉදලා කි.මී. 45ක් පමණ දුරක් ගෙවා ගෙන එන්න ඕන මේ සුන්දරත්වය අත්විදින්න.
අඩි 33ක පමණ උසකින් හා අඩි 70ක් පමණ පළලකින් යුත් මෙම දිය ඇල්ල ලංකාවේ සෙසු දිය ඇලිවලට වඩා සුවිශේෂත්වයක් උසුලනවා. මේ දිය ඇල්ලට පසුපසින් ඇති ගල්ගුහාවේ සිට ඉදිරියෙන් කඩා හැලෙන දිය ඇල්ල සමීපව නැරඹීමේ විරල අවස්ථාව හිමිවන්නේ මේ සේර ඇල්ලේ පමණි. වෙනත් දිය ඇලි නැරඹිමෙන් මේ අත්දැකීමක් ලබා ගන්න බැහැ.
කිතුල් ඇල්ල හා දුණුමඩලා ඔය එක්වී ගලන පුවක්පිටිය ඔය මේ සුන්දර සේර ඇල්ල නිර්මාණය කර කඩා හැලෙන ජල දහරාව තෙල්ගමු ඔය පෝෂණය කරනවා. වසරේ නොවැම්බර් දෙසැම්බර් මාසවල මේ ඇල්ලේ අසිරිය අඩු නැතිව විදගන්න පුළුවන් ඒ වර්ෂා සමය නිසා. මෙම දිය ඇල්ලට නම වැටුණ ආකාරය ගැනත් විවිධ මත තිබෙනවා. සේර ඇට මිටක් අත්ලට ගෙන අත්ල දිග හැර සුළැගිල්ල ඇති පැත්තෙන් පහත් කළ විට එක සීරුවට මේ සේර ඇට වැටෙන රිද්මයට මේ ඇල්ල කඩා හැලෙන නිසා සේර ඇල්ල කියලා නම වැටුණ බවයි ජනප්‍රවාදවල පවතින්නේ. තවත් අයෙක් ගේ අදහස නම් සේර නම් වු පක්ෂියෙක් නිසා මෙම ඇල්ලට සේර ඇල්ල නම පබදුන බවයි.
මේ සුන්දර දිය ඇල්ල පිටුපස මුළු රටේම අවධානය යොමු වු අසුන්දර කතා ද ඇත. ඒ අසුන්දර කතා ලියවී ඇත්තේ මෙහි පැමිණෙන පුද්ගලයින්ගේ නොසැලකිලිමත් කම නිසාම බවත් කිව යුතුය. සේර ඇල්ලට පැමිණෙන ඔබ දිය ඇල්ලේ සුන්දර මතයක් සමග ඔබ ගෙන ආ අනෙකුත් දෑත් රැගෙන යන්න අමතක කරන්න එපා.